Ηράκλειο

I

Πόλη (υψόμ. 33 μ., 133.012 κάτ.) του νομού Ηρακλείου. Βρίσκεται στα παράλια του Κρητικού πελάγους. Είναι πρωτεύουσα του νομού και έδρα του ομώνυμου δήμου (137.711 κάτ.), στον οποίο ανήκουν και τα χωριά Αγία Ειρήνη (υψόμ. 150 μ., 659 κάτ.), Βλυχιά (υψόμ. 120 μ., 46 κάτ.), Αθάνατοι (υψόμ. 180 μ., 138 κάτ.), Γούρνες (υψόμ. 120 μ., 124 κάτ.), Δρακουλιάρης (υψόμ. 50 μ., 45 κάτ.), Κνωσός (υψόμ. 120 μ., 360 κάτ.), Φοινικιά (υψόμ. 40 μ., 277 κάτ.), Λοφούπολη (164 κάτ.), Μαραθίτης (252 κάτ.) και Σέμελη (33 κάτ.).

Ιστορία. Ως θέση το Η. ήταν γνωστό από την απώτερη αρχαιότητα, περίοδο κατά την οποία φαίνεται πως υπήρχε εκεί κάποιο επίνειο της Κνωσού. Ωστόσο, ιδιαίτερη σημασία απέκτησε πολύ αργότερα τόσο η ίδια η πόλη, ως πρωτεύουσα της ενετοκρατούμενης Κρήτης, όσο και το κάστρο της. Η θέση του περίπου στο κέντρο του νησιού πρέπει να έπαιξε μεγάλο ρόλο στην καθιέρωσή του ως του κυριότερου εμπορικού και πολεμικού λιμανιού της Κρήτης και ενός από τα μεγαλύτερα της ανατολικής Μεσογείου.

Το Η. χτίστηκε το 824 μ.Χ. από Σαρακηνούς Άραβες, που έπλευσαν από την Αλεξάνδρεια, το 823, με αρχηγό τον Αμπού-Χαψ Ομάρ (ο Απόχαψις των Βυζαντινών) και λεηλάτησαν την Κρήτη. Η επιχείρησή τους ήταν σχετικά εύκολη, γιατί το Βυζάντιο υπέφερε κατά την εποχή του αυτοκράτορα Μιχαήλ του Τραυλού (820-829) από εμφύλιους πολέμους. Οι Άραβες έχτισαν νέα οχυρή πρωτεύουσα και άνοιξαν γύρω από τα τείχη βαθιά τάφρο. Το φρούριο αυτό υπήρξε o πυρήνας της πόλης, που ονομάστηκε Ραμπντχ ελ Χάντακ (Φρούριο της τάφρου) και έγινε αργότερα γνωστή ως Χάνδακας. Με την αραβική κατάκτηση, o Χάνδακας έγινε κέντρο πειρατείας και δουλεμπορίου στη Μεσόγειο. Αλλεπάλληλες προσπάθειες των Βυζαντινών να ανακτήσουν την Κρήτη, με σημαντικότερη την εκστρατεία του Καρτερού (826), απέτυχαν. Η αραβική κατάκτηση έληξε έπειτα από 135 χρόνια, όταν ο Νικηφόρος Φωκάς, επικεφαλής μεγάλου στόλου, πολιόρκησε το φρούριο για οκτώ μήνες και το κατέλαβε, ύστερα από σκληρές μάχες, το 961. Οι Βυζαντινοί διατήρησαν το Η. ως πρωτεύουσα της νήσου, αλλά μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους της Δ’ Σταυροφορίας, η Κρήτη περιήλθε στον Βονιφάτιο τον Μομφερατικό, o οποίος την πούλησε στους Ενετούς. Οι Γενουάτες όμως τους πρόλαβαν, αλλά διώχτηκαν το 1210 από τους Ενετούς, οι οποίοι κατέλαβαν τελικά ολόκληρο το νησί.

Στα χρόνια της ενετοκρατίας ο Χάνδακας, με την ονομασία Candia ή Μεγάλο Κάστρο ή Κάστρο, ήταν η έδρα του δούκα της Κρήτης και του Ενετού αρχιστράτηγου. Την εποχή αυτή η πόλη τειχίστηκε, χτίστηκαν μεγάλα οικήματα και το ισχυρό φρούριο στο λιμάνι (1550-60). Το Η. έγινε εμπορικό και πνευματικό κέντρο.

Κατά τις επαναστάσεις εναντίον των Ενετών, το Η. κυριεύτηκε δύο φορές από τους Κρήτες: το 1212 στο ξεσήκωμα των Αγιοστεφανιτών και στην επανάσταση του 1363, όταν ανακηρύχθηκε η δημοκρατία του Αγίου Τίτου, που καταλύθηκε ύστερα από 4 μήνες.

Η ενετική κατάκτηση έληξε με την κατάληψη των άλλων πόλεων του νησιού από τους Τούρκους (1645-48). Η πολιορκία του Μεγάλου Κάστρου κράτησε περίπου 21 χρόνια (από την 1η Μαΐου 1648 έως την 4η Οκτωβρίου 1669) και θεωρείται από τα πιο δραματικά γεγονότα της ελληνικής ιστορίας. Αρχηγός των Τούρκων ήταν ο Αχμέτ Κιουπριλής (με 70.000 στρατό) και υπερασπιστής της πόλης o Φραντσέσκο Μοροζίνι με 9.000 άντρες. Τελικά, ο Μοροζίνι δέχτηκε να διαπραγματευτεί και, αφού απομάκρυνε τον πληθυσμό στο νησί Δία, παρέδωσε το Κάστροκατερειπωμένο και άδειο από κατοίκους.

Από την αρχή της τουρκοκρατίας το Η. έγινε τόπος στυγνής τρομοκρατίας εναντίον των Κρητών, οι οποίοι επαναστάτησαν αρκετές φορές εναντίον του τουρκικού ζυγού. Το κορύφωμα της τρομοκρατίας σημειώθηκε από το 1770, όταν απέτυχε η επανάσταση του Δασκαλογιάννη (ο οποίος γδάρθηκε ζωντανός σε μια πλατεία του Η.) έως το 1821. Με την έναρξη της Επανάστασης, οι Τούρκοι προέβησαν σε σφαγές στην πόλη με 800 θύματα (24 Ιουνίου 1821). Ομαδικές σφαγές έγιναν επίσης τον Αύγουστο του 1828 με 700 θύματα και τον Αύγουστο του 1898 με 300 θύματα. Το 1822 o αρμοστής των Τούρκων Μιχαήλ Αφεντούλης μετονόμασε με διάταγμα την πόλη σε Η. και η ονομασία αυτή επισημοποιήθηκε το 1869.

Μετά τη λήξη της Επανάστασης του 1821, η Κρήτη δόθηκε στον Μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου, ο οποίος την κράτησε έως το 1846. Η πόλη καταστράφηκε σχεδόν ολοκληρωτικά από σεισμό στις 30 Σεπτεμβρίου 1856. Το τέλος της τουρκοκρατίας σημειώθηκε το 1898 με την αποστολή του Έλληνα αρμοστή και η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα πραγματοποιήθηκε το 1913. Βλ. λ. Κρήτη (ιστορία).

μνημεία.Στο H. διατηρούνται σήμερα αρκετά μνημεία-μάρτυρες της πολυτάραχης ιστορίας του, με σπουδαιότερο από αυτά που σώζονται τα ίδια τα τείχη, που το περικλείουν και του έδωσαν τη μία από τις ονομασίες του (Κάστρο), ενώ η ένυδρη τάφρος, που περιέβαλλε αυτά τα τείχη, του έδωσε την ονομασία Χάνδαξ. Και οι δύο ονομασίες φανερώνουν το μέγεθος και τη σημασία της πόλης και των οχυρώσεών της, που αποτελούν πραγματικά ένα από τα σημαντικότερα δείγματα της ενετικής οχυρωματικής του 16ου και 17ου αι., έργο των καλύτερων στρατιωτικών αρχιτεκτόνων της Βενετίας, ανάμεσα στους οποίους συγκαταλεγόταν και o διάσημος Μικέλε Σαμικέλι. Το κάστρο του Η. αποτελείται από το βασικό μεγάλο και παχύ τείχος που περιβάλλει την πόλη και το οποίο, με τη σειρά του, περιβάλλεται από την ένυδρη τάφρο –σήμερα έχει επιχωματωθεί– η οποία το απομόνωνε τελείως από τη στεριά. To λιμάνι προστατευόταν από το ισχυρό επιθαλάσσιο φρούριο, τον μεγάλο κούλε, ενώ ένας δεύτερος μικρότερος κούλες –που κατεδαφίστηκε το 1935– είχε προστεθεί αργότερα. Προς την πλευρά της ξηράς εξάλλου, έξω από την τάφρο, ολόκληρη σειρά μικρότερων φρουρίων και προμαχώνων συμπλήρωναν την οχύρωση και έκαναν το Η. ένα πραγματικά φοβερό και απόρθητο φρούριο.

Στην κλειστή περίμετρο των τειχών, που θα πρέπει να ήταν περίπου αυτή που γνωρίζουμε σήμερα, αναπτύχθηκε μια μεσαιωνική πόλη με στενούς και δαιδαλώδεις δρομίσκους, μικρά πλατώματα και λίγους ελεύθερους χώρους. Απόπολεοδομική άποψη, το Η. αποτελεί ιδιαίτερα ενδιαφέρον παράδειγμα, όπως η Κέρκυρα στα Επτάνησα. Στην πόλη υπήρχαν πολλά και αξιόλογα κτίρια, όπως το δουκικό ανάκτορο, κατοικίες ευγενών, ναοί και κρήνες. Στο λιμάνι εξάλλου υπήρχαν οι νεώσοικοι, όπου στάθμευαν οι ενετικές γαλέρες. Σήμερα σώζεται μεγάλο μέρος των τειχών καθώς και το επιβλητικό θαλάσσιο φρούριο και αρκετά ενετικά μνημεία: το υδραγωγείο, η κρήνη του Μοροζίνι, η Λότζια (κέντρο συνάθροισης των Ενετών αρχόντων και αξιωματικών), το Βαλιδέ-τζαμί (πρώην ναός του Σωτήρα) κ.ά., που μαρτυρούν τη σημασία και την ακμή της πόλης κατά τους νεότερους χρόνους. Η πόλη βέβαια έχει διασπάσει τώρα την κλειστή περίμετρο που σχημάτιζαν τα τείχη της και έχει εξαπλωθεί αρκετά έξω από αυτά.

μουσείο Η.Το μουσείο Η., ο πρώτος πυρήνας του οποίου άρχισε να δημιουργείται το 1883 από τον Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο του H., είναι μοναδικό σήμερα στον κόσμο, γιατί μόνο σε αυτό μπορεί να θαυμάσει κανείς ολοκληρωμένα τον κρητικό πολιτισμό. Τo περιεχόμενο των συλλογών του προέρχεται αποκλειστικά από την Κρήτη και αντιπροσωπεύει ολόκληρη την περίοδο από τη νεολιθική εποχή έως τους τελευταίους ρωμαϊκούς χρόνους. Τα αντικείμενα της βυζαντινής και μεσαιωνικής περιόδου στεγάζονται, μαζί με πλήθος αντικείμενα της νεότερης ιστορίας και της λαϊκής τέχνης της Κρήτης, στο ιστορικό μουσείο Κρήτης. Κατά το μεγαλύτερο βέβαια μέρος τα εκθέματά του προέρχονται από την κεντρική και ανατολική Κρήτη και αντιπροσωπεύουν τον μινωικό πολιτισμό.

Ο όρμος της Αγίας Πελαγίας και η πεδιάδα των Μαλίων, στη βόρεια ακτή του νομού Ηρακλείου.

Η πεδιάδα των Μαλίων, στη βόρεια ακτή του νομού Ηρακλείου.

Το κούλε, το βενετσιάνικο φρούριο στο λιμάνι του Ηρακλείου.

Άποψη του χώρου των ανασκαφών στο Ηράκλειο της Ιταλίας, που άρχισαν τον 18o αι.

Ψηφιδωτό από τοίχο, που εικονίζει τον Ποσειδώνα και την Αμφιτρίτη. Το Ηράκλειο (Ερκουλάνουμ) της Ιταλίας καταστράφηκε από τη λάβα του Βεζούβιου στην έκρηξη του 79 μ.Χ.

Τμήμα τοιχογραφίας «η Παριζιάνα» από το ανάκτορο της Κνωσού, έργο του 1500-1450 π.Χ. (Αρχαιολογικό Μουσείο, Ηράκλειο Κρήτης).

Το ιστορικό κτίριο Λότζια στην πόλη του Ηρακλείου, το οποίο χρονολογείται από την ενετοκρατία.

Η κρήνη του Μοροζίνι στο Ηράκλειο.

Το επιθαλάσσιο φρούριο στο Ηράκλειο, όπως σώζεται σήμερα. Το ισχυρό αυτό φρούριο, ο μεγάλος «κούλες», και ένα δεύτερο, ο μικρός «κούλες», που είχε προστεθεί αργότερα (κατεδαφίστηκε το 1935), προστάτευαν το λιμάνι. Οι οχυρώσεις του Ηρακλείου, αδιάψευστη μαρτυρία της σημασίας που είχε η πόλη, υπήρξαν έργο των καλύτερων στρατιωτικών αρχιτεκτόνων της Βενετίας, στους οποίους συγκαταλέγεται και ο διάσημος Μικέλε Σαμικέλι.

Σχεδιάγραμμα των τειχών της πόλης του Ηρακλείου, μήκους περίπου 4,5 χλμ.

Μερική άποψη της πόλης του Ηρακλείου, στην οποία διακρίνεται και ο μητροπολιτικός ναός του Αγίου Μηνά.

Η Χανιόπορτα, τμήμα των τειχών της πόλης με το άγαλμα του οπλαρχηγού Μ. Κόρακα.

II

Ονομασία δύο οικισμών.

1. Πόλη (υψόμ. 150 μ., 45.926 κάτ.) του νομού Αττικής. Ανήκει στο πολεοδομικό συγκρότημα της πρωτεύουσας, της οποίας ουσιαστικά αποτελεί προάστιο. Συνδέεται με την Αθήνα με τον ηλεκτρικό σιδηρόδρομο που τερματίζει στην Κηφισιά. Αποτελεί τον δήμο Ηρακλείου της νομαρχίας Αθηνών.

2. Πεδινός οικισμός (υψόμ. 105 μ., 914 κάτ.) του νομού Θεσσαλονίκης. Βρίσκεται πολύ κοντά στον Λαγκαδά. Υπάγεται διοικητικά στον δήμο Λαγκαδά.